Bihar Board Class 9Th Sanskrit Solutions | Bseb class 9Th Sanskrit Notes
Bihar Board Class 9Th Sanskrit Solutions | Bseb class 9Th Sanskrit Notes
शब्द रूप
बालक शब्द रूप
| विभक्तिः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
| प्रथमा | बालक | बालकौ | बालका: |
| द्वितीयां | बालकम् | बालकौ | बालकान् |
| तृतीया | बालकेन | बालकाभ्याम् | बालकै: |
| चतुर्थी | बालकाय | बालकाभ्याम् | बालकेभ्यः |
| पञ्चमी | बालकात् | बालकाभ्याम् | बालकेभ्यः |
| षष्ठी | बालकस्य | बालकयो: | बालकानाम् |
| सप्तमी | बालके | बालकयो: | बालकेपु |
| सम्बोधन | हे बालक | हे बालकौ | हे बालकाः |
इसी तरह राम, देव, मोहन, श्याम, भक्त आदि अकारान्त पुल्लिंग संज्ञा पदों का शब्द रूप ‘बालक’ के समान ही होगा ।
लता’ शब्द रूप
| विभक्तिः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
| प्रथमा | लता | लते | लता: |
| द्वितीया | लताम् | लते | लता |
| तृतीया | लतया | लताभ्याम् | लताभिः |
| चतुर्थी | लतायै | लताभ्याम् | लताभ्यः |
| पञ्चमी | लतायाः | लताभ्याम् | लताभ्यः |
| षष्ठी | लतायाः | लतयोः | लतानाम् |
| सप्तमी | लतायाम् | लतयोः | लतासु |
| सम्बोधन | हे लते | हे लते | हे लता |
नोट : बालिका, कन्या, अजा, विधा आदि आकारान्त स्त्रीलिङ्ग संज्ञा पदों के शब्द रूप ‘लता’ के समान होते हैं ।
धातु रूप
| एकवचन | द्विवचन | बहुवचन | |
| प्रथम पु० | पठति | पठतः | पठन्ति |
| मध्यम पु० | पठसि | पठथ: | पठथ |
| उत्तम पु० | पठामि | पठाव: | पठाम: |
कारक – प्रकरण
कुछ प्रमुख कारक सूत्र
1. सहार्थे तृतीया— साथ के अर्थ में (सह, साकं, समम्, साहर्म आदि) तृतीया विभक्ति होती है। जैसे—
मैं राम के साथ पढ़ता हूँ । —अहम् रामेण सह पठामि।
2. येनाङ्गविकार— जिस किसी अंग में विकार हो, उसमें तृतीया विभिक्त प्रयुक्त होती है। जैसे—
वह कान से बहरा है। —सः कर्णेन बधिरः ।
3. दानार्थे चतुर्थी— जब कोई वस्तु दान में दी जाए तो उसमें चतुर्थी विभक्ति होती है। जैसे—
राम बालक को फल देता है। —रामः बालकाय फलम् ददाति ।
4. क्रियाविशेषणे द्वितीया— क्रियाविशेषण के अर्थ में द्वितीया विभक्ति होती है। जैसे—कोशों तक टेढ़ी नदी।
क्रोशम् कुटिला नदी ।
5. भावे सप्तमी— जिसमें भाव की प्रधानता होती है उसमें सप्तमी विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे—
सूर्योदय होने पर फुल खिलते हैं।—सूर्योदये भूते पुष्पाणि विकसन्ति।
6. ‘आख्यातोपयोगे— जिससे नियम पूर्वक विद्या सीखी जाती है उसमें पंचमी विभक्ति होती है। जैसे—
वह आचार्य से संस्कृत पढ़ता है। —स: आचार्यात् संस्कृतं पठति ।
7. संबोधने प्रथमा— संबोधन के अर्थ में प्रथमा विभक्ति का प्रयोग होता है। जैसे— अरे बालक! इधर आओ। —हे बालक ! अत्र आगच्छ ।
अनुच्छेद
दीपावली
दीपावली हिन्दूनां प्रमुख त्योहारः अस्ति । प्रतिवर्षम कार्तिकमासस्य अमावस्यायां अस्माकं गृहेषु दीपकानि सज्जते । अयं दिवसः रामः लंकापति रावणं हत्वा अयोध्याम् आगच्छत् तदा अयोध्या वासिनः दीपान् प्रज्वाल्य प्रकाशोत्सवं अकुर्वन । अतएव पतिवर्षम भारतवासिनः दीपावल्याः आयोजनम् कुर्वन्ति । अयम् दिवसः वयम् मिष्टान्नम् अपि खादामः । वयम् लक्ष्मी-गणेशाम् च पूजनम् कुर्वामः ।
गंगा नदी
गंगा एका पवित्रा नदी अस्ति । इयं हिमालयात् प्रभवति । नदीषु गंगा पवित्रतमा अस्ति । अस्याः तटयोः अनेकांनि नगराणि सन्ति । इयं प्रातः वन्दनीया स्नानीया च अस्ति । अस्याः जलं अशुद्धम् न भवति । गंगा नदी अस्माकं माता मन्यते ।
अनुशासनम्
अनुकूलं शासनम् अनुशासनम् कथ्यते । अनुशासनम् एव राष्ट्रस्य समुन्नतिं करोति। अनुशासन एव जनेभ्यः यशः प्रशंसा सद्गुणः च भवतिं अनुशासनं सफलतायाः मूलम् । यत्र शीलं तत्रैव धर्मः सत्ये तेजो बलं च निवसन्ति। छात्राणाम् निर्माणकाले अनुशासनम् बिना सर्वं निरर्थकम् भवति । अनुशासनमेव अस्माकं जीवनसर्वस्वम् अस्ति ।
छात्रजीवनम्
छात्रजीवनम् सधनाया: जीवनमस्ति । छात्रजीवने एव छात्राः भविष्यस्य निर्माणम् कुर्वन्ति । छात्रजीवने विद्योपर्जनाय छात्रा: अनेकानि कष्टानि सहन्ते । छात्रा: ‘ गुरोः सेवां कुर्वन्ति । छात्रजीवने सुखस्य परित्यागम् आवश्यकम् अस्ति। अतः इद् कथ्यते ञत्-. “सुखार्थिनः कुतो विद्या विद्यार्थिनः कुतो सुखम् । ” अतएव वयं यलेन विधार्जनं कर्तव्यम् ।
वर्षा ऋतुः
भारतवर्षे षड्ऋतवः भवन्ति । तेषु अन्त्यतमः वर्षतुः । अस्मिन् काले जलपूरितं नधः दृश्यन्ते । हरितानि तृणानि सर्वत्र दृश्यन्ते । यत्र-तत्र मण्डूका: टर्र-टर इति शब्दं कुर्वनित । सदा मेघाच्छादितम् आकाशं दृश्यते । सूर्योऽपि सदा न दृश्यते । ग्रीष्मस्य तापः मन्दः भवति ।
हिमालय:
हिमस्य आलयः हिमालयः कथ्यते । हिमालयपर्वतः पर्वतानां राजा कथ्यते । अयं भारतवर्षस्य उत्तरस्यां दिशि स्थितः । अस्य उपत्यकायां मनुष्यः तपः कुर्विन्ति। अस्मात् गंगा नदी प्रभवति । अत्र औषधीनामं प्रचूरता अस्ति । हिमालयः भारतस्य रक्षकरूपेण वर्त्तते ।
व्यायामः
व्यायामस्य व्युत्पत्तिः वि + आयामः अस्ति । मानव जीवने व्यायामः महत्वपूर्णः भवति । विद्या बुद्धिबलाः व्यायामेण लभन्ते । व्यामस्य मूल: योगः अस्ति । भ्रमण- धावन-क्रीडनादिभिः व्यायामः कथ्यते । स्वस्थ शरीरें एवं स्वस्थमनः संचरित । शरीर-माघं खलु धर्मसाधनम् ।
अस्माक देशः
अस्माकं देश: भारवर्षम् अस्ति । अस्य उत्तरस्यां दिशि नगाधिराजः हिमालयः विराजते । भारतस्य महासागर: दक्षिणस्यां दिशि अस्य पादौ प्रक्षालयति। सभ्यतायाः संस्कृतेः च क्षेत्रे अयं देशः अतीव पुरातनः । अस्माकं देश: कृषिप्रधानः अस्ति । अत्र नवविंशतिः राज्यकानि सन्ति । भारतस्य राजधानी नवदिल्ली इति ख्याता ।
सरस्वती पूजा / वसंतपंचमी
माघे मासे शुकले पक्षे पञ्चमयां तिथौ देवी सरस्वती पूज्यते । सरस्वती ज्ञानस्य देवी मन्यते । वीणापाणिः इयं माता छात्रेभ्यः विद्यां ददातिं हँसवाहिनी सरस्वती भारते सर्वत्र पूज्यते । पूजावसाने दर्शनार्थिभ्यः प्रसादम् प्रदीयन्ते । षष्ठ्यां तिथौ प्रतिमायाः जलाशये विसर्जनं भवति । वसन्त पञ्चमी नाम्नी इयं तिथि: प्रसिद्धाः एव ।
वसंतऋतुः
अस्माकं देशे एकस्य वर्षस्य अन्तराले षड्ऋतवः भवन्ति । तेषु ऋतुषु चैत्र-वैसाखोपेतः वसंतः ऋतुराजः मन्यते । अस्मन् ऋतौ संसारस्य सौन्दर्यस्य चरम समृद्धिः दृश्यते । वृक्षेक्षु नूतनानि पत्राणि उद्भवन्ति । पुष्पेषु भ्रमरा गुञ्जन्ति । रसालेषु कोकिला: कूजन्ति । इयं ऋतौ संस्कृति – सौरभ मोदिता अपि दृश्यते ।
विज्ञानस्य महत्वम्
इदम् युगं विज्ञानस्य एवं युगम् अस्ति । सम्प्रति आकाशवाणी दूदर्शनं सर्वेषु गृहेषु विराजते। अधुना वयं गृहे कार्यालये अपि सितो भूत्वा सर्व द्रष्टुं शक्नमः । अस्मिन् औद्योगिके युगे देशस्य विकासः विज्ञानं बिना न भवितुं शक्नोति । अमेरिका, जर्मनी, जापान आदि देशस्य विज्ञानः अद्य विकसित अस्ति । भारतेअपि विज्ञानस्य विकासः भवति सम्प्रति ।
संस्कृतभाषायाः महत्वम्
संस्कृत भाषा बहुनां भारतीय भाषाणां जननी अस्ति । 2796 भाषासु महये एषा एका भाषा यत लेखनं भवति तत् एव उच्चरणं भवति । संस्कृतभाषायाः महत्वम् संस्कृत शब्द एवं प्रकटयति । एषा भाषा विश्वस्य प्राचीनतमा सर्वोत्तमा चास्ति । संसारस्य सर्वश्रेष्ठानि पुस्तकानि संस्कृते एवं लिखितानि सन्ति। अस्याः व्याकरणम् पाणिनि निर्मितानि सूत्राणि च जगतः आश्चर्यम् अधापि संस्कृत भाषा सर्वेषां के आवश्यकम् अस्ति ।
प्रश्न- दो दिनों की छुट्टी हेतु संस्कृत में अवकाश प्रार्थना पत्र लिखें ।
उत्तर—
सेवायाम्
श्रीमान् प्राचार्यमहोदयः
राजकीय उच्चतर माध्यमिक विधालयः
पाटलिपुत्रम्
विषय:- अवकाशाय प्रार्थना पत्रम्
महाशय,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् भ्रातुः विवाह: श्वः भविष्यति । अहं विद्यालयम् आगन्तुम् असमर्थः अस्मि। अतः, महां दिनद्वयस्य अवकाशः प्रदाय भवन्तः माम् अनुगृह्णन्तुं एतस्य कृते सदा आभारी भविष्यामि।
भवत् आज्ञाकारी शिष्यः
राहुल कुमार:
कक्षा-नवम्
क्रमांक – 1
प्रश्न- शैक्षणिक यात्रा पर धाने हेतु यात्रा व्यय के लिए अपने पिताजी को संस्कृत में पत्र लिखें ।
उत्तर—
माननीय पितः बेगूसराय:
चरणारविन्दयोः प्रणामः दिनांक- 02/08/18
मया भवतः पत्रं प्राप्तम् । अवगतं च निखिलं वृत्तं । अहम् अध्ययनकर्मणि संलग्नोडस्मि । अस्मिनेव मासे परीक्षा भविष्यति । अध्ययनं संतोषप्रदमस्ति तथापित वेपते मम हृदयम् । परीक्षानन्तरं अहम् विधालयात् शैक्षणिक यात्रां भमिष्यामि । अतएव यात्राव्याथार्थं पञ्चसहस्रः रूप्यकाणि शीघ्रं प्रेषणीयानि । भवान् मान्यायाः मातुः चरणयोः मम प्रणतिं कथयतु । गृहे गुरूजनेभ्यः नमः स्वस्ति च कनिष्ठाय ।
भवदीयः स्नेहपात्रः
दीपक :
प्रश्न- शुल्क माफ कराने के लिए प्राचार्य के पास संस्कृत में प्रार्थना पत्र लिखें ।
उत्तर—
सेवायाम्
श्रीमान् प्राचार्यमहोदयः
राजकीय उच्चतर माध्यमिक विधालयः
बेगुसराय:
विषय: – शुल्कमुक्तये प्रार्थना पत्रम्
महोदय !
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् अहं भवतः विद्यालये नवमकक्षायाः छात्रा अस्मि । मम् पिता एकः लिपिकः अस्ति । तस्य मासिक वेतनं पञ्चसहस्त्ररूप्यकाणि मात्रमेव अस्ति । अस्माकं कुटुम्बस्य निर्वाहः अतीव
कठिन्येन भवति ।
अतः शुल्कक्षमापनार्थं प्रार्थयेऽहम् । भवान् मम् एतां प्रार्थनां स्वीकृत्य अनुग्रहीष्यति ।
दिनांक 15/7/2018 भवतः आज्ञाकारी शिष्या
नेहा
कक्षा-नवम्
क्रमांक – 05
प्रश्न- मित्र के पास ग्रीष्मअवकाश में साथ चलने के लिए संस्कृत में पत्र लिखें ।
उत्तर—
बेगुसराय:
2/05/2019
प्रिय मित्र संजय
नमस्ते !
अत्र कुशलं तत्रास्तु । तव पत्रं प्राप्य अतीव प्रसन्नोऽस्मि । ईश्वरस्य अनुकम्पया वयमपि अत्र कुशलिनः । मम् विद्यालयः ग्रीष्म अवकाशाय 23/5/2019 तिथे: पिधास्यमानः अस्ति । अस्मिन् वर्षो ग्रीष्मावकाशे सपरिवारोऽहम् नैनीतालं गन्तुम् इच्छामि । नगरमेतत् परं रमणीयं । अतएव त्वमपि मया सह नैनीतालं आगच्छ । वयं सर्वे तत्र मिलित्वा आनन्दानुभवं करिष्यामः ।
परिवारे पूज्येभ्यो सर्वेभ्यो जनेभ्यो मम् सादर प्रणामः निवेदनीयः । पत्रस्योत्तरं शीघ्रमेव प्रेषणीयम् ।
भवतः मित्र
आकाश:
प्रश्न- मज्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से अपने भाई के विवाह के अवसर पर दो दिनों के अवकाश के लिए प्रधानाचार्य को लिखें गये पत्र के रिक्त स्थानों की पूर्ति करें :
परीक्षा भवनम्
(i) ……………
आदरणीय: (ii) ………..
सविनय (iii) ……….. । अस्ति ! यत् मम (iv) ……… विवाह: श्वः भविष्यति। अतएव महयं (v)…… अवकाशंप्रदाय (vi) ……… अनुगृह्णन्तु । तिथि: (vii) …… भवदीयः (viii) ………..
उत्तर— (i) पाटलिपुत्रम्, (ii) प्रधानाचार्य महोदयः (iii) निवेदनम्, (iv) भ्रातुः, (v) दिनद्वयस्य, (vi) माम, (vii) 20.7.17, (viii) शिष्यः ।
हमसे जुड़ें, हमें फॉलो करे ..
- Telegram ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
- Facebook पर फॉलो करे – Click Here
- Facebook ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
- Google News ज्वाइन करे – Click Here