Bihar Secondary School Sample Paper Solved | BSEB Class 10th Sample Sets with Answers | Bihar Board class 10th Sample Paper Solved | Bihar Board Class 10th sanskrit Sample set – 2

Bihar Secondary School Sample Paper Solved | BSEB Class 10th Sample Sets with Answers | Bihar Board class 10th Sample Paper Solved | Bihar Board Class 10th sanskrit Sample set – 2

 

1. ‘पाटलिपुत्र’ किस नदी के किनारे स्थित है ?
(A) गंगा
(C) गंडक
(B) यमुना
(D) कोशी
2. ‘आलसियों’ को कौन अन्न और वस्त्र देते थे ?
(A) बुद्धिवीर
(B) कर्मवीर
(C) धर्मवीर
(D) वीरेश्वर
3. शंकर- चरित्रम् की रचना किसने की ? 
(A) पुष्पादीक्षित
(B) तिरुमलाम्बा
(C) गंगादेवी
(D) पं. क्षमाराव
4. वचपन में कितने संस्कार हैं ?
(A) 2
(B) 4
(C) 5
(D) 6 
5. किस संस्कार के द्वारा मनुष्य गृहस्थ जीवन में प्रवेश करता है ? 
(A) जन्म पूर्व
(B) शैशव
(C) विवाह
(D) शिक्षा
6. भीखन टोला देखने कौन आये ?
(A) शिक्षक
(B) राजनेता
(C) छात्र
(D) धार्मिक नेता
7. स्वामी दयानन्द का जन्म किस प्रांत में हुआ था ?
(A) गुजरात
(B) बिहार
(C) राजस्थान
(D) पंजाब
8. पथिक कहाँ फँस गया ?
(A) नदी
(B) तालाब
(C) कीचड़
(D) गंगा तट
9. अशांति मानवता का क्या कर रही है ?  
(A) उन्नति
(B) विनाश
(C) ऊपर
(D) नीचे
10. लोभ मनुष्य को कहाँ ले जाता है ? 
(A) उन्नति
(B) विनाश 
(C) ऊपर
(D) नीचे
11. सत्य से क्या प्राप्त होता है ? 
(A) पृथ्वी लोक
(B) नरकलोक
(C) देवलोक
(D) कोई नहीं
12. मृत्यु को वश में कौन कर लेते हैं ?
(A) मूर्ख
(B) अज्ञानी
(C) विद्वान
(D) कोई नहीं
13. किस देश में देवता लोग वार-बार जन्म लेते हैं ?
(A) पाकिस्तान
(B) भारत
(C) श्रीलंका
(D) बांगलादेश
14. भारत की शोभा की कौन प्रशंसा करते हैं ? 
(A) देवता 
(B) दानव
(C) मनुष्य
(D) जन्तु
15. क्षमा किसकी हत्या करता है ? 
(A) विद्या
(B) अर्थ
(C) काम
(D) क्रोध
16. कौन सर्वश्रेष्ठ धन है ? 
(A) धर्म 
(B) अर्थ
(C) काम
(D) क्रोध
17. ‘रामायण’ पाठ के रचनाकार कौन हैं ?
(A) सुरदास
(B) वाल्मीकि
(C) वेदव्यास
(D) कालिदास
18. अयोध्याकांड किस ग्रंथ का भाग है ? 
(A) रामायण 
(B) महाभारत
(C) रघुवंश
(D) भागवतगीता
19. घर की लक्ष्मी कौन होती है ? 
(A) पुरुष
(B) स्त्री 
(C) बालक
(D) कोई नहीं
20. दानवीर कौन था ? 
(A) भीम
(B) अर्जुन
(C) कर्ण
(D) युधिष्ठिर
21. कर्ण किसका पुत्र था ? 
(A) कुंती 
(B) कौशल्या
(C) केकैयी
(D) शकुन्तला
22. छंद के रचयिता कौन है ?
(A) व्यास
(B) पाणिनी
(C) पिङ्गल
(D) यास्क
23. भारतवर्ष में किसकी महती परम्परा सुनी जाती है ?
(A) पुस्तक
(B) ग्रंथ
(C) शास्त्र
(D) कोई नहीं
24. देवव्रत किसका पुत्र था ?
(A) शान्तनु 
(B) युधिष्ठिर
(C) कर्ण
(D) अर्जुन
25. देवव्रत की प्रतिज्ञा थी 
(A) पांडवों से युद्ध करना
(B) हस्तिनापुर का राजा बनना
(C) पिता की सेवा करना
(D) जीवनभर अविवाहित रहना
26. स्वामी दयानन्द किसके उपदेश से अपने जीवन को वैदिक धर्म के प्रचार और सत्य के प्रसार में लगाया ?
(A) गिरिजानन्द
(B) गजानन्द
(C) विरजानन्द
(D) विवेकानन्द
27. मंदाकिनीवर्णनम् पाठ रामायण के किस काण्ड से संकलित है ?
(A) बालकाण्ड
(B) किष्किन्धा काण्ड
(C) सुन्दर काण्ड
(D) अयोध्या काण्ड
28. ‘व्याघ्रपथिककथा’ के लेखक कौन हैं ?
(A) नारायण पण्डित 
(B) विष्णु शर्मा
(C) राजशेखर
(D) विद्यापति
29. द्वेष और असहिष्णुता किसके कारण है ? 
(A) शांति के
(B) अशांति के 
(C) विध्वंस के
(D) निर्माण के
30. ‘मुख्य + अवसरेषु’ की सही संधि कौन है ? 
(A) मुख्यवसरेषु
(B) मुख्यअवसरेषु
(C) मुख्यावसरेषु 
(D) मुख्वावसरेषु
31. ‘देवैः’ पद में कौन विभक्ति है ?
(A) द्वितीया
(B) तृतीया
(C) चतुर्थी
(D) पञ्चमी
32. ‘अस्माकम्’ शब्द का मूल रूप क्या होगा ?
(A) तद्
(B) युष्मद्
(C) अस्मद्
(D) भवत्
33. व्याघ्रात् में कौन विभक्ति है ? 
(A) पंचमी 
(B) द्वितीया
(C) तृतीया
(D) षष्ठी
34. ‘देवाय’ किस विभक्ति का रूप है ? 
(A) प्रथमा
(B) द्वितीया
(C) तृतीया
(D) चतुर्थी 
35. ‘नस्यति’ किस लकार का रूप है ? 
(A) लट् 
(B) लड्
(C) लोट्
(D) लुट
36. ‘सन्तु’ किस धातु का रूप है ? 
(A) भू
(B) अस्
(C) गम्
(D) आस्
37. ‘पठानि’ किस लकार का रूप है ?
(A) लट्
(B) लोट् 
(C) लृद्
(D) लड्
38, ‘नयति’ में मूल धातु क्या है ? 
(A) ने
(B) नी
(C) पा
(D) ना
39. ‘दु: + आचार:’ के योग से कौन-सा शब्द बनेगा ?
(A) दुराचार:
(B) देवालयः
(C) देवेन्द्रः
(D) पुस्तकालयः
40. ‘परोपकार:’ का संधि-विच्छेद क्या है ?
(A) पर + अपकारः
(B) परो + अपकारः
(C) परो + उपकारः
(D) पर + उपकार: 
41, ‘सत्यमेवः’ कौन-सी संधि है ?
(A) स्वर संधि
(B) विसर्ग संधि
(C) व्यंजन संधि
(D) इनमें से कोई नहीं
42. ‘प्रति’ उपसर्ग से कौन-सा शब्द बनेगा ?
(A) प्रतिकारः
(B) प्रीतिकार:
(C) प्रातिकारः
(D) प्रकार:
43, ‘निवेश:’ शब्द में कौन-सा उपसर्ग है ?
(A) नी
(B) नि 
(C) निर्
(D) निस्
44, किस शब्द में ‘वि’ उपसर्ग नहीं है ?
(A) व्यर्थ:
(B) विशेष:
(C) विरामः
(D) वेदना
45, ‘मनुष्य + त्व’ से कौन सा शब्द बनेगा ?
(A) मनुष्यता
(B) मनुष्यत्वम् 
(C) मनुषत्वम्
(D) मानुष्यम्
46. ‘किशोरी’ में कौन सा स्त्री प्रत्यय है ?
(A) टापू
(B) डीपू 
(C) डीष्
(D) चाप्
47. ‘गौरी’ में कौन-सा प्रत्यय है ? 
(A) डीप्
(B) ङीष्
(C) डीन्
(D) ति
48, ‘त्रिभुवनम्’ में कौन सा समास है ?
(A) द्वन्द्व
(B) द्विगु 
(C) बहुव्रीहि
(D) तत्पुरुष
49. ‘दिगम्बर:’ में कौन-सा समास है ?
(A) बहुव्रीहि
(B) द्वन्द्व
(C) तत्पुरुष
(D) नञ्
50. ‘नीलकंठ:’ का विग्रह क्या होगा ? 
(A) नीलः चासौ कंठः 
(B) नील चासौ कंठः
(C) नीलः चासा कंठ:
(D) नीलः चासौ कंठ
51. वहुव्रीहि समास का उदाहरण कौन है ? 
(A) अनुवर्णम्
(B) दुरात्मा
(C) पञ्चपात्रं
(D) गङ्गाशोणं
52. ‘दानार्थे चतुर्थी’ सूत्र का उदाहरण है 
(A) रामेण सह सीता गच्छति
(B) सीता क्रोशेन कथाम् अकथ्यत्
(C) नृपः विप्राय धनं ददाति 
(D) हिमालयात् गंगा प्रभवति
53. विभा किरणाय आम्रम् आनयति । वाक्य के रेखांकित पद में कौन-सी चतुर्थी विभक्ति विधायक सूत्र है ? 
(A) तादार्थे चतुर्थी  
(B) चतुर्थी सम्प्रदाने
(C) रूच्यर्थानां प्रीयमाणः
(D) स्पृहेरीप्सितः
54. कर्म वाच्य में कर्ता में कौन-सी विभक्ति होती है ?
(A) प्रथमा 
(B) द्वितीया
(C) तृतीया
(D) चतुर्थी
55. ‘विभा …… वस्त्राणि ददाति ।’ वाक्य के रिक्त स्थान में कौन-सा पद होगा ?
(A) रज़काय
(B) रजकस्य
(C) रजकात्
(D) रजकम्
56. ‘गुणाधानरूपश्च’ सही संधि-विच्छेद क्या होगा  ? 
(A) गुणाधानरूप: + च 
(B) गुणाधानरूप + च
(C) गुणाधानरूपम् + च
(D) गुणाधानरूपो + च
57. ‘तदनन्तरम्’ में कौन-सा संधि है ? 
(A) स्वर संधि
(B) विसर्ग संधि
(C) व्यंज्जन संधि
(D) इनमें से कोई नहीं
58. ‘दोषापनयने’ में किन-किन वर्गों की संधि हुई है ?
(A) आ + अ
(B) अ + आ
(C) अ + अ
(D) आ + आ
59. सरस्वती कुलगृहम्’ में कौन समास है ? 
(A) तत्पुरुष
(B) कर्मधारय
(C) बहुव्रीहि
(D) द्वन्द्व
60. ‘महितलतिलकम्’ का विग्रह कौन-सा है ? 
(A) महीतले तिलकम्
(B) महीतलस्य तिलकम् 
(C) महीतलात् तिलकम्
(D) महीतलम् तिलकम्
1, अधोलिखित गद्यांशों को पढ़कर उसपर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें— 
(अ) जनाः प्रायः स्वार्थरताः सन्ति। स्वोदरपूत्यै एवं अहर्निशम् यतन्ते । परेषाम् उपकाराय धनं ते न वितरन्ति । प्रकृति सततं परोपकरता तरवः अस्मभ्यं फलानि छायां च यच्छन्ति। मेधाः सरित् च जलं दत्वा अस्मान् उपकुर्वन्ति। मेधाः स्वयं क्षारं जलं पीत्वा पृथिव्यै अमृततुल्यं मधुरजलं वर्षन्ति । गावः तृणानि अपि खादित्वा अस्मभ्यं श्वेतं मधुरंकर दुग्धं ददाति । इत्थं वयं पश्यामः । यत् मानवम् अतिरिच्यप्रकृतेः सर्वे पदार्था उपकराय एवं दृढ़ संकल्पाः सन्ति । केवलं विरला सत्पुरुषा एवं परोपकारार्थम् जीवन्ति। सतां सम्पत्तिः अपि परेषां दुःख निवारणाय एव । लोक कल्याणाय ते सर्वस्वम् अर्पयन्ति। यदि सर्वे मानवाः परोपकारिणः स्युः तर्हि धरा सुखसमृद्धि वैभवपूर्णा भवेत्। सत्यम् उक्तम् परोपकाराय हि सत विभूतयः ।
(i) एकपदेन उत्तरत— 
(क) जनाः कीदृशाः सन्ति ? 
उत्तर- (क) स्वार्थरताः
(ख) प्रकृति सततं कीदृशी ? 
उत्तर- (ख) परोपकारता
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत— 
(क) यदि सर्वे मानवाः परोपकारिणः स्यु तर्हि किं भवेत् ? 
उत्तर- (क) यदि सर्वे मानवाः परोपकारिणः स्युः तर्हि धरा सुख समृद्धि वैभवपूर्णा भवेत् ।
(ख) मेघाः किं पीत्वा पृथिव्यै मधुरजलं वर्षन्ति ? 
उत्तर- (ख) मेघाः स्वयं क्षारं जलं पीत्वा पृथिव्यै अमृततुल्यं मधुर जलं वर्षन्ति ।
(iii) अस्य गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकम् लिखत। 
उत्तर- शीर्षक: परोपकाराय हि सतां विभूतयः
                                                                 अथवा
जीवने धनस्य अत्यधिकं महत्त्वम् अस्ति। धनेन जीवननिर्वाहः भवति । धनं बिना वयं कथं भोजनम् अपि प्राप्तुं शक्नुमः ? परन्तु यदि लोभेन वयं अंधभूत्वा अधिकाधिकं धनं प्राप्तुम् इच्छामः, अनुचितसाधनानां प्रयोगं कुर्मः, तर्हि तेन धनेन दुःखमेव भविष्यति । तस्य रक्षणे एव समयः व्यतीतः भवति। कोऽपि तद् हरिष्यति इति चिन्ता प्रतिक्षणं वर्धते । अभिमानः विवेकं नाशयति । कृष्णधनस्य प्रच्छादनाय महान् क्लेश: भवति । अतः वयम् उचितसाधनैः एव कुर्याम, कस्मै अपि ईर्ष्या न कुर्याम, अपितु यथाशक्ति ये असहायाः सन्ति तेषां साहाय्यं कुर्याम। त्यागेन एव धनस्य संरक्षणं भवति। त्यागेन एव उपभोगेन च वयम् आनन्दं प्राप्तुं शक्नुमः । अन्यस्य धनं प्रति कदापि अस्माभिः लोभः नैव कर्तव्यः ।
(i) एकपदेन उत्तरत—
(क) कस्य प्रच्छादनाय महान् क्लेशः भवति ?
उत्तर- (क) कृष्णधनस्य
(ख) अभिमानः कं नाशयति ?
उत्तर- (ख) विवेकम्
(ग) वयं केषां साहाय्यं कुर्याम ?
उत्तर- (ग) असहायानाम्
(घ) धनस्य संरक्षण केन एव भवति ?
उत्तर- (घ) त्यागेन
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत— 
(क) प्रतिक्षणं का वर्धते ? 
उत्तर- (क) कोऽपि अनुचितसाधनप्राप्तधनम् हरिष्यति इति चिन्ता प्रतिक्षणं
(iii) अस्य गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकम् लिखत।
उत्तर- शीर्षक: धनस्य महत्ता ‘
(ब) पाटलपुष्पं कस्य मनः न हरतिः ? अस्य उपस्थितिः मात्रेण एव मृदुना सुगन्धेन वातावरणं सुरभितं भवति । अस्य पुष्पस्य अनेके वर्णाः – श्वेतः, पीतः, नोरङ्गः, अरुणः, पाटलश्च । सर्वेषु एतेषु रक्तिमः वर्ण: जनेभ्यः सर्वाधिकं रोचते। कवयः सौन्दर्य कमनीयतां च वर्णयितुम् अस्य पुष्पस्य एव प्रयोगं कुर्वन्ति। विवाहादि समारोहेषु तथा च धार्मिक समारोहेषु एतद् पुष्पम् मण्डपानां शोभाम् आतनोति। अस्य अल्पकालिकं जीवनमपि । लोकहिताय एव। कण्टकैः संह स्थित्वा अपि एतत् स्वसौन्दर्य सुगन्धं च न त्यजति स्वगन्धं विकीर्य अन्ते प्रकृतिमातुः अङ्के स्वपिति ।
(i) एकपदेन उत्तरत—
(क) पुष्पस्य जीवनं कीदृशम् ?
उत्तर- (क) अल्पकालिकम्
(ख) कैः सह स्थित्वा अपि एतत् पुष्पम् स्वसुगंधं न त्यजति ?
उत्तर- (ख) कण्टकैः
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत—
(क) पाटलपुष्पस्य के के वर्णा: ?
उत्तर- (क) पाटलपुष्पस्य श्वेत, पीत, नारंग, अरुण, पाटल: रक्तादयः अनेके वर्णाः भवन्ति।
(ख) पाटलपुष्पं कदा प्रकृतिमातुः अङ्के स्वपिति ? 
उत्तर- (ख) पाटलपुष्पं स्वगन्धं विकीर्य प्रकृतिमातुः अङ्के स्वपिति।
                                                                 अथवा
एकस्मिन् नगरे· द्वे मित्रे वसतः स्म । एकस्य नाम रमेशः आसीत्। अन्यस्य नाम महेशः आसीत् । रमेशः विद्याम् इच्छति स्म महेशः च प्रभूतं धनम् । एकदा मित्रद्वयं विदेशम् अगच्छत् । तत्र रमेशः परिश्रमेण अध्ययनं कृत्वा विद्यां प्राप्तवान् । महेशः बहु धनसमहणं कृतवान्। एवम् अनेकानि वर्षाणि व्यतीतानि । तौ अचिन्तयताम्- ‘अधुना आर्वा गृहं गच्छावः’। गृहं प्रति आगमन समये मार्गे चौराः आगच्छन्। ते महेशस्य सर्वं धनम् अहरन् । महेशः दुःखी अभवत् । सः रिक्तहस्तः गृहम् आगच्छत्, परन्तु रमेशः विद्याधनयुक्तः आसीत् । विद्याधनेनयुक्तः सः शीघ्रम् एव अतीव प्रसिद्धः अभवत्। तस्य प्रसिद्धिं श्रुत्वा राजा विद्यावन्तं रमेशः आहूय तस्य सम्मानम् अकरोत्। सः तस्मैमन्त्रिपदमपि अयच्छत्। अतएव कथ्यते– “विद्या एव सर्वत्र पूज्यते।”
(i) एकपदेन उत्तरत— 
(क) द्वे मित्रे कुत्र वसतः स्म ? 
उत्तर- (क) एकनगरे
(ख) मार्गे के आगच्छन् ? 
उत्तर-  (ख) चौरा:
(ग) का सर्वत्र पूज्यते ?
उत्तर- (ग) विद्या
(घ) एकदा मित्रद्वयं कुत्र अगच्छत् ?
उत्तर- (घ) विदेशम्
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत— 
(क) कः विद्याधनं प्राप्तवान् ?
उत्तर- (क) रमेशः परिश्रमेण अध्ययनं कृत्वा विद्यां प्राप्तवान् |
                                                            संस्कृते पत्रलेखनम् (08 अङ्का:)   
2. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर दे— 
प्रश्न- (i) अपने मित्रों के साथ मनाये गये एक वनभोज का वर्णन करते हुए अपने बड़े भाई को पत्र लिखें।
उत्तर- (i)                                                                                                                            फुलवारी शरीफ पटना                                                                                                                                             तिथि : 17.02.2023
आदरणीयः भ्रातृमहाभागः
नमोनमः ।
पत्राशयम् इदं अस्ति यत् गत सप्ताहे अहं विद्यालयस्य छात्रैः सह वनभोज हेतु राजगृहम् गतवान् । तत्र सर्वे मिलित्वा एकस्मिन् स्थले वनभोज हेतु एकत्रिसवान्। तस्य स्थलस्य वातावरणम् अति शोभनम् आसीत्। अति हर्षोल्लासरूपेण सर्वे मिलित्वा विविधान् व्यञ्जनानाम् आयोजनम् कृतवन्तः । किञ्चित वस्तूनि केचित छात्राः स्वीकीय गृहात् आनयन्। सम्यक् रूपेण वनभोजस्य प्रक्रिया प्रशंसनीय भविताः ।
विशेष रूपेण माता-पितरौ चरणयोः वन्दनीयौ ।
                                                                                                                                                     भवतः अनुजः
                                                                                                                                                       अविनाशः
प्रश्न- (ii) अपने साथियों के साथ विद्यालय परिसर में सफाई कार्यक्रम चलाने हेतु अनुमति प्रदान करने के लिए प्रधानाध्यापक को एक आवेदन पत्र लिखें। 
उत्तर- (ii)
सेवायाम्,
      श्रीमान् प्रधानाचार्यः महोदयः
       उच्च विद्यालय, पटना।
महाशयः
सविनय निवेदन् अस्ति यत् पटना नगरस्य पर्यावरणम् अतीव दूषितं वर्तते। अनेन अनेक विद्या रोगाः प्रस्तुताः सन्ति। पर्यावरणस्य दूषणानि दूरीकर्तुम् सर्वप्रथम अस्माभिः सर्वैः विद्यालय परिसरे प्रयत्नाः करणीयाः । तदर्थं अस्माभिः स्वच्छता कार्यक्रमे योगं दतुमिच्छामः । एतत् सम्बन्धे भवतां सहयोगः अपि अपेक्ष्येते।
अतः निवेदनम् यत् उक्त कार्यक्रम संचालनाय आदेशं प्रदाय अस्माभिः अनुगृहणन्तु । सधन्यवाद ।
                                                                                                                                                     भवदीयः छात्रः
दिनांक : 17.02.2023                                                                                                                             भोलू
प्रश्न- (iii) अपनी बहन की शादी में सम्मिलित होने के लिए मित्र को एक पत्र लिखें।
उत्तर- (iii)                                                                                                                                   रामासाढ़ग्रामतः
                                                                                                                                               तिथि: 17.02.2023
प्रिय मित्र, राधा बिहारी,
नमो नमः ।
अत्र कुशलम् तत्रास्तु । विशेषरूपेण अनुरोधम् अस्ति यत् मम भगिन्याः विवाह: अप्रैलमासे भविष्यति। वरयात्रा गोपालगंजतः आगमिष्यति । अस्मिन् अवसरे भवान् एकदिवसपूर्वमैव आगत्य अस्य विवाहस्य शोभा वर्धयन्तु ।
                                                                                                                                                      भवतः मित्रम्
                                                                                                                                                     सुरेन्द्रनारायणः
प्रश्न- (iv) विद्यालय परित्याग प्रमाण पत्र हेतु प्रधानाध्यापक के पास एक आवेदन-पत्र लिखें।
उत्तर- (iv)
सेवायाम्,
     श्रीमान् प्राधानाचार्यः महाभागाः
      राजकीय उच्चविद्यालयः, पाटलिपुत्रम्।
माननीयाः गुरुवर्याः ।
विनयपूर्वकम इदं निवेदनम् अस्ति यह भवतः विद्यालये अहं गतवर्षे दशम् कक्षायाम् अपठम्। परम् अधुना अहं स्वजनकेन सह गुरुग्राम नगरे गमिष्यामि। अतः अहं विद्यालया त्यागपत्रम् इच्छामि।
प्रार्थये चत् भवान् विद्यालय त्यागपत्रम् मह्ययं दास्यति, इत्येव भवतः महती कृपा भविष्यति।
                                                                                                                                                    भावत्कः
                                                                                                                                              आज्ञाकारी सेवकः
  तिथि : 17.02.2023                                                                                                                         चन्दन
                                                               अनुच्छेद लेखनम् (07 अङ्काः) 
3. निम्नलिखित में से किसी एक विषय पर संस्कृत में सात वाक्यों का अनुच्छेद लिखें— 
(क) गङ्गानदी                 (ख) राजगृहम्
(ग) शिक्षक दिवसः         (घ) आदर्शछात्रः
(ङ) महाभारतम्
उत्तर- 3.                                                        (क) गङ्गानदी
भारतवर्षस्य नदीषु गङ्गा श्रेष्ठा वर्तते । गङ्गानदी हिमालयात् प्रभवति, बंगोपसागरे च प्रतति । पुराकाले भागीरथीद्वारेण घोरतपसा स्वर्गात् पृथिव्याम् आनीता। अस्याः पुण्योदकेषु स्नानं सर्वकल्मषापहं मन्यते । अनेन स्नानेन चेतः निर्मलं भवति । एषा नदी कृषि क्षेत्राणां सेचनकार्य सम्पादयति। अस्याः तटे अनेकानि तीर्थस्थानि सन्ति ।
                                                                  (ख) राजगृहम् 
इदम् राजगृहम् अस्ति । गृहे राज परिवार: वसति। राजगृहम् गहे पञ्च कक्षाः सन्ति । गृहे एका पाठशाला अस्ति। राजगृहमद्व जलार्य नलः विद्यते । राजगृहं विद्युत् अपि अस्ति । सुन्दरं च शुभम् च राजगृहम् ।
                                                                  (ग) शिक्षक दिवस:
यस्मिन् दिवसे शिक्षकाणां विशेषसम्मानं भवति, तस्य दिवसस्य नाम शिक्षकः दिवसः । सितम्बरमासस्य पञ्चमे दिवसे विद्यालयेषु, महाविद्यालयेषु कोचिंगसंस्थानेषु च शिक्षक दिवसस्य आयोजनं भवति प्रतिवर्षम्। अस्मिन् दिवसे एव भूतपूर्व राष्ट्रपतिः डॉ. राधाकृष्णन् महोदयस्य जन्म अभवत्। सः शिक्षकः आसीत् । अतः सः महानुभावः शिक्षकाणां कल्याणाय सततं प्रयासम् अकरोत् । अस्य दिवसस्य महत्ता अधिकम् अस्ति शिक्षकाणां कृते ।
                                                                  (घ) आदर्शछात्र:
यः छात्रः गुरुणाम् आज्ञापालकः, सदाचारी, ज्ञानोपासकः भवति स एव आदर्शछात्रः । विद्योपार्जनम् एव तस्य लक्ष्यं भवति। मनोयोगेन ज्ञानोपार्जनं कुर्वन् सः कुव्यसनं त्यक्त्वा सहपाठिषु मित्रवत् व्यवहारं करोति । सः एव राष्ट्रस्य कर्णधारः भवति। सः सर्वदा समयानुसारेण विद्यालयं गच्छति। प्रातःकाले उत्थाय पाठानां स्मरणं करोति ।
                                                                 (ङ) महाभारतम्
महाभारतम् महर्षिणा वेदत्यासेन विरचितः बहुप्रसिद्धः इतिहासः विद्यते । अस्मिन् ग्रंथे कौरव-पाण्डवानां महायुद्धं मुख्य विषयरूपेण वर्णितमस्ति । मानवजीवनस्य धर्मार्थ काम-मोक्ष-रूपाः समस्तपुरुषार्थाः अत्र विशालग्रंथे सन्निवेशिताः । अस्य महाभारतस्य भीष्मापर्वणि श्रीमदभगवदगीता विद्यते । भगवता कृष्णेन मोहग्रस्तम् अर्जुनं प्रति ज्ञान-कर्म-भक्तिं विषयकः उपदेशः गीतायां प्रदत्तः । अस्यां गीतायामापि अष्टादश अध्यायाः सन्ति । मानव-जीवनस्य विविधविषयाः अत्र समीचीनतया प्रतिपादिताः सन्ति । इयं विश्वजनीव-कृतिः कालजयिनी चिरन्तनीं एव ।
4. निम्नलिखित में से किन्हीं छः वाक्यों का अनुवाद संस्कृत में करें ।
प्रश्न- वे पटना में रहते थे।
उत्तर- सः पाटलिपुत्रे निवसति स्म।
प्रश्न- मेरे पिता संस्कृत के विद्वान् थे।
उत्तर- मम जनकः संस्कृतस्य विद्वान् आसीत् ।
प्रश्न- मैं भी संस्कृत का विद्वान् बनूँगा। 
उत्तर- अहम् अपि संस्कृतस्य विद्वान् भविष्यामि।
प्रश्न- दशरथ के चार पुत्र थे ।
उत्तर- दशरथस्य चत्वारः पुत्राः आसन्।
प्रश्न- प्रयाग भारत का एक प्रमुख तीर्थस्थान है। 
उत्तर- प्रयागः भारतस्य प्रमुखं तीर्थस्थानम् अस्ति।
प्रश्न- वृक्ष से पत्ता गिरता है।
उत्तर- वृक्षात् पत्रम् पतति ।
प्रश्न- गरीबों की भलाई करो ।
उत्तर- दरिद्रेभ्यः परोपकारं कुरु ।
प्रश्न- राम के साथ सीता वन गई । 
उत्तर- रामेण सह सीता वनं गतवती ।
प्रश्न- वहाँ मत जाओ।
उत्तर- तंत्र मा गच्छ
प्रश्न- धन से विद्या श्रेष्ठ है।
उत्तर- धनात् विद्या श्रेष्ठा अस्ति ।
प्रश्न- बालकों को मिठाई अच्छी लगती है।
उत्तर- बालकेभ्यः मिष्टान्नं रोचते।
प्रश्न- वह साँप से डरता है।
उत्तर- सः सर्पात् बिभेति।
                                                                लघुउत्तरीय प्रश्ना: ( 16 अङ्काः)
5. निम्नलिखित में किन्हीं आठ प्रश्नों के उत्तर दें—
प्रश्न- वीरेश्वर के स्वभाव का वर्णन करें। 
उत्तर-  वीरेश्वर मिथिला के महामंत्री होते हुए भी ये सरल स्वभाव के थे। ये दानशील और दयावान थे। ये गरीबों और अनाथों को प्रतिदिन भोजन देते थे। ये आलसियों को भी दानस्वरूप अन्न और वस्त्र देते थे। इस प्रकार वीरेश्वर मानवीय गुणों से युक्त मंत्री थे।
प्रश्न- विश्वशांति कैसे स्थापित हो सकती है ? 
उत्तर-  द्वेष और असहिष्णुता अशांति के मूल कारण हैं। हमें निर्वैर, दया, परोपकार, सहिष्णुता और मित्रता का भाव दूसरों के प्रति रखनी होगी। इसी से विश्व में शांति स्थापित हो सकती है।
प्रश्न- मूढ़चेता नराधम किसे कहा गया है ? 
उत्तर- जो बिना बुलाए हुए प्रवेश करता है, जो बिना पूछे हुए अधिक बोलता है और जो अविश्वासी पर भी विश्वास करता है, उसे ही मूढ़चेता नराधम कहा गया है।
प्रश्न- ‘नीतिश्लोकाः’ पाठ के आधार पर पंडित की परिभाषा दें। 
उत्तर- जिसके कर्म को सर्दी-गर्मी, भय आनंद, उन्नति-अवनति बाधा नहीं डालते हैं, उसे ही पंडित कहते हैं। इतना ही नहीं, सभी जीवों के रहस्य को जाननेवाला तथा सभी कर्मों के कौशल को जाननेवाला पंडित कहलाता है। मनुष्यों के उपाय जानने वाला भी पंडित कहलाता है।
प्रश्न- विद्वान पुरुष ब्रह्म को किस प्रकार प्राप्त करता है ? 
उत्तर- मुण्डकोपनिषद् में महर्षि वेदव्यास का कहना है कि जिस प्रकार बहती हुई नदियाँ अपने नाम और रूप, अर्थात् अपने व्यक्तित्व को त्याग कर समुद्र में मिल जाती है, उसी प्रकार महान पुरुष अपने नाम और रूप, अर्थात अहम को त्यागकर ब्रह्म को प्राप्त कर लेता है।
प्रश्न- संसार से अशांति कैसे नष्ट हो सकती है ? 
उत्तर- ‘मंदाकिनी नदी वर्णनम्’ पाठ वाल्मीकीय रामायण के अयोध्याकांड के 95वाँ सर्ग से लिया गया है। वनवास के दौरान राम, लक्ष्मण और सीता चित्रकूट पहुँचते है, जहाँ राम सीता को मंदाकिनी नदी को दिखलाते हुए उसके छटा का वर्णन करते हुए कहते हैं कि यह नदी प्राकृतिक संसाधनों से मन को आनंदित करनेवाली हैं। इस नदी में मुनि लोग स्नान करते हैं सूर्य को अर्घ्य देते हैं।
प्रश्न- उपनिषद् का क्या स्वरूप है? पठित पाठ के आधार पर स्पष्ट करें। 
उत्तर- उपनिषद् वैदिक बाड्मय का अभिन्न अंग है। इसमें दर्शनशास्त्र सिद्धांतों का प्रतिपादन किया गया है। सर्वत्र परमपुरुष परमात्मा का गुणगान किया गया है। परमात्मा के द्वारा ही यह संसार व्याप्त और अनुशंसित है। सत्य की पराकाष्ठा ही ईश्वर का मूर्तरूप है। ईश्वर ही सभी तपस्याओं का परम लक्ष्य है।
प्रश्न- पाटलिपुत्र के वैभव का वर्णन पठित पाठ के आधार पर स्पष्ट करें। 
उत्तर- बिहार राज्य की राजधानी पटना का वर्णन भारतीय ग्रन्थकारों के द्वारा ही नहीं विदेशी यात्री जैसे – मेगास्थनीज, फाह्यान आदि ने भी किया है। इस नगर का इतिहास दो हजार वर्ष के आस-पास गिना जाता है। यहाँ धार्मिक क्षेत्र, उद्योग क्षेत्र और राजनैतिक क्षेत्र विशेष रूप से ध्यानाकर्षक हैं। पाणिनी, पतञ्जली, वपारुचि, पिंजल आदि ने भी पाटलिपुत्र को विशेष स्थान के रूप में देखा है।
प्रश्न- ‘सर्वशुक्ला सरस्वती’ किसे कहा गया है और क्यों ? 
उत्तर- सर्वशुक्ला सरस्वती, विजयाङ्का को कहा गया है। लौकिक संस्कृत में विजयाङ्का की भूमिका सराहनीय है। उसके पदों की सौष्ठवता देखने में बनती है। एक असाधारण लेखिका की पराकाष्ठता से प्रभावित होकर ही दण्डी ने उसे सर्वशुक्ला सरस्वती कहा है। विजयाङ्का श्याम वर्ण की थी किन्तु उनकी कृत्तियाँ ज्योतिर्मय थीं। नीलकमल की (पंखुड़ियों की तरह विजयाङ्का अपनी रचना में अदभुत लेखन कला की आभा बिखेरती है।
प्रश्न- भारतमहिमा का वर्णन पठित पाठ के आधार पर करें । 
उत्तर- भारत का प्राकृतिक सौन्दर्य स्वर्ग-सा है। यह देवताओं, ऋषियों एवं महापुरुषों की अवतरण भूमि है। इसकी महिमा का वर्णन विष्णुपुराण एवं भागवतपुराण में देखने को मिलता है। भारतभूमि पर अवतरित होनेवाला मनुष्य निश्चित ही धन्य है। हमारी भारत भूमि विशाल, रम्यरूपा और कल्याणप्रद है। अत्यन्त शोभनीय और संसार का गौरव भारत हम सबों के द्वारा सदैव पूजनीय है। यहाँ धर्म, जाति के भेदों को भूलकर एकात एवं सहिष्णुता का पाठ पढ़ाया जाता है। हम भारतीय सदैव कहते हैं- वसुधैव कुटुम्बकम् सम्पूर्ण पृथ्वी ही हमारा परिवार है।
प्रश्न- कर्मवीर कथा से हमें क्या शिक्षा मिलती है ? 
उत्तर- कर्मवीर शब्द से ही आभास होने लगता है कि निश्चय ही कोई ऐसा कर्मवीर है जो अपनी निष्ठा, उद्यम, सेवाभाव आदि के द्वारा उत्तम पद को प्राप्त किए हुए है। जो अपनी निष्ठा, परिश्रम उद्यम, सेवाभाव एवं समर्पणपूर्वक कार्य करता है, वह कर्मवीर कहलाता है। जो अभावग्रस्त जीवन जीता हुआ भी सद्गुरु के मार्गदर्शन में शिक्षा ग्रहण करता है, वह उच्च पद को प्राप्त करता है।
प्रश्न- आर्य समाज की स्थापना किसने और कब की ?
उत्तर- आर्यसमाज की स्थापना स्वामी दयानंद सरस्वती ने 1875 में मुंबई नगर में की। आर्यसमाज वैदिक धर्म और सत्य के प्रचार पर बल देता है। यह संस्था मूर्तिपूजा का घोर विरोध करती है। आर्यसमाज ने नवीन शिक्षा पद्धति को अपनाया और इसके लिए डी०ए०वी० नामक विद्यालयों की समूह की स्थापना की। आज इस संस्था की शाखाएँ- प्रशाखाएँ देश-विदेश के प्रायः प्रत्येक प्रमुख नगर में अवस्थित हैं।
हमसे जुड़ें, हमें फॉलो करे ..
  • Telegram ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
  • Facebook पर फॉलो करे – Click Here
  • Facebook ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
  • Google News ज्वाइन करे – Click Here

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *