Bihar Secondary School Sample Paper Solved | BSEB Class 10th Sample Sets with Answers | Bihar Board class 10th Sample Paper Solved | Bihar Board Class 10th sanskrit Sample set – 5

Bihar Secondary School Sample Paper Solved | BSEB Class 10th Sample Sets with Answers | Bihar Board class 10th Sample Paper Solved | Bihar Board Class 10th sanskrit Sample set – 5

 

1. पटना नगर की पालिका देवी कौन है ? 
(A) शीतला देवी
(B) काली
(C) पटन देवी  
(D) गौरी
2. ‘मङ्गलम्’ पाठ में कितने मंत्र हैं ?
(A) चत्वारः
(B) पञ्च
(C) सप्त
(D) अष्ट
3. मनुष्य को कौन नष्ट कर देता है ?
(A) धन
(B) धर्म
(C) आलस
 (D) कोई नहीं
4. अथर्ववेद में कितनी महिलाओं का वर्णन है ?
(A) 7
(B) 5
(C) 6
(D) 8
5. जन्मपूर्व संस्कार कितने हैं ?
(A) षद् :
(B) पञ्च
(C) एक
(D) त्रय:
6. भीखनटोला किस प्रांत में है ?
(A) बिहार 
(B) उत्तरप्रदेश
(C) मध्यप्रदेश
(D) राजस्थान
7. समाज सुधारक कौन थे ? 
(A) स्वामी दयानन्द
(B) राधामोहन ओझा
(C) पंडित रामस्वरूप शुक्ल
(D) गणेश ओझा
8. ‘व्याघ्र पथिक कथा’ किस ग्रंथ से लिया गया है ?
(A) पंचतंत्र
(B) हितोपदेश 
(C) रामायण
(D) महाभारत
9. किसके बिना ज्ञान भार स्वरूप है ?
(A) शास्त्र
(B) विवेक
(C) व्यवहार
(D) पुस्तक
10. वर्तमान काल की संस्कृत लेखिका कौन है ? 
(A) गङ्गा देवी
(B) सुलभा
(C) मिथिलेश कुमारी मिश्र
(D) विजयाङ्का
11. ज्ञानी लोग और अज्ञानी लोग में अंतर किसमें वताया गया है ?
(A) कठोपनिषद
(B) श्वेताश्वतर 
(C) ईशावास्योपनिषद्
(D) मुण्डकोपनिषद्
12. उपनिषद के रचनाकार कौन हैं ? 
(A) महात्मा विदुर
(B) महर्षि वाल्मीकि
(C) महर्षि वेदव्यास
(D) कालिदास
13. किसकी महिमा सर्वत्र गायी जाती है ?
(A) देव
(B) भारत 
(C) विश्व
(D) पाटलिपुत्र
14. किस देश का गुणगान देवता लोग करते हैं ?
(A) भारत 
(B) पाकिस्तान
(C) श्रीलंका
(D) बांग्लादेश
15. ‘नीतिश्लोक’ के रचनाकार कौन हैं ?
(A) महात्मा विदुर
(B) महात्मा वाल्मीकि
(C) महर्षि वेदव्यास
(D) कालिदास
16. विदुर नीति से संकलित पाठ का नाम क्या है ?
(A) नीतिश्लोक
(B) भारत महिमा
(C) मंगलम
(D) मंदाकिनी वर्णन
17. मंदाकिनी नदी कहाँ है ? 
(A) अयोध्या
(B) चित्रकूट
(C) काशी
(D) वृन्दावन
18. न्यायदर्शन के प्रवर्तक कौन हैं ?
(A) कपिल
(B) गौतम 
(C) कणाद
(D) पतञ्जलि
19. किसकी जय होती है ?
(A) सत्य
(B) असत्य
(C) क्रोध
(D) मोह
20. सूर्यपुत्र कौन था ? 
(A) भीम
(B) अर्जुन
(C) कर्ण
(D) युधिष्ठिर
21. ‘कर्ण किसके पक्ष से युद्ध लड़ रहा था ? 
(A) कौरव
(B) पांडव
(C) राम
(D) हनुमान
22. किसके छ: अंग हैं ?
(A) रामायण
(B) महाभारत
(C) पुराण
(D) वेद
23. छात्र किसका अभिवादन करते हैं ? 
(A) शिक्षक 
(B) बालक
(C) राजा
(D) छात्र
24. कृष्ण का दूसरा नाम क्या है ?
(A) मोहन
(B) अच्युत
(C) सोहन
(D) सूर्यदेव
25. जयदेव किसके रचनाकार हैं ? 
(A) गीता
(B) रामायण
(C) महाभारत
(D) गीत-गोविन्द
26. याज्ञवल्क्य की पत्नी कौन थी ? 
(A) उर्वशी
(B) मैत्रेयी
(C) इन्द्राणी
(D) अपाला
27. ‘मधुराविजयम्’ किसकी रचना है ?
(A) पण्डिता क्षमाराव
(B) वनमाला भवालकर
(C) गङ्गादेवी
(D) तिरुमलाम्बा
28. ‘गायन्ति देवाः किल गीतकानि …………श्लोक किस पुराण से लिया गया है ?
(A) नारद पुराण
(B) ब्रह्म पुराण
(C) विष्णु पुराण
(D) भागवत् पुराण
29. कति संस्कारा: ?
(A) एकादश
(B) द्वादश
(C) पञ्चदश
(D) षोडश
30. मरणोपरान्त कौन संस्कार होता है ?
(A) अन्त्येष्टि
(B) विवाह
(C) केशान्त
(D) निष्क्रमण
31. ‘बालक’ शब्द का षष्ठी बहुवचन रूप क्या है ? 
(A) बालकेन
(B) बालकस्य
(C) बालके
(D) बौलकानाम्
32. ‘तव’ का मूल शब्द क्या है ?
(A) तद्
(B) युष्मद्
(C) अस्मद्
(D) इदम्
33. ‘पित्रा’ किस विभक्ति का रूप है ? 
(A) प्रथमा
(B) चतुर्थी
(C) तृतीया 
(D) पंचमी
34. ‘मोहनेन सह गच्छति’ यहाँ मोहनेन में कौन विभक्ति है ? 
(A) पंचमी
(B) द्वितीया
(C) तृतीया 
(D) चतुर्थ
35. ‘गच्छ’ किस धातु का रूप है ? 
(A) गम् 
(B) गच्छ
(C) गद्
(D) गुप्
36. ‘भविष्यतः’ किस धातु का रूप है ? 
(A) भृ
(B) भु
(C) भी
(D) भू
37. ‘अस्’ धातु का लङ् लकार के प्रथम पुरुष बहुवचन में क्या होगा ?
(A) अस्ति
(B) आसीत्
(C) आसम्
(D) आसन्
38. ‘तिष्ठ’ में मूल धातु निम्नलिखित में से कौन-सा है ?
(A) स्था
(B) तिस्
(C) शिङ्
(D) तिष्ठ
39. ‘यदि + अपि’ किस संधि का उदाहरण है ? 
(A) स्वर संधि
(B) व्यंजन संधि
(C) विसर्ग संधि
(D) पूर्वरूप संधि
40, ‘गजाननः’ का संधि-विच्छेद क्या है ? 
(A) गज + आनः
(B) गज + आननः
(C) गजा + आननः
(D) इनमें से कोई नहीं
41. ‘नायकः’ कौन संधि है ?
(A) स्वर
(B) व्यंजन
(C) विसर्ग
(D) कोई नहीं
42. ‘अनु’ उपसर्ग से कौन-सा शब्द बनेगा ?
(A) आनुचर
(B) अनुचर
(C) आनूचर
(D) अनूचर
43. ‘उप’ उपसर्ग से कौन-सा शब्द बनेगा ?
(A) उपकार
(B) अपराध
(C) अवसाद
(D) अपकार
44. ‘परिचरित’ शब्द में कौन-सा उपसर्ग है ?
(A) परिः
(B) परि
(C) पर्ि
(D) परी
45. ‘मूर्खा’ में कौन सा स्त्री प्रत्यय है ? 
(A) डाप्
(B) चाप्
(C) टाप् 
(D) डीप्
46. ‘गम् + क्त्वा’ के योग से कौन-सा शब्द बनेगा ? 
(A) गत्वा  
(B) गतवान्
(C) गन्तव्य
(D) गतः
47. ‘लेखिका’ में कौन-सा स्त्री प्रत्यय है ? 
(A) डीष्
(B) चाप्
(C) टाप् 
(D) डाप्
48. ‘नारी’ शब्द में कौन-सा स्त्री प्रत्यय है ? 
(A) डीप्
(B) ङीष्
(C) डीन्
(D) ति
49. ‘कमलमुखम्’ में कौन-सा समास है ? 
(A) बहुव्रीहि
(B) द्वन्द्व
(C) तत्पुरुष
(D) नव्
50. अव्ययीभाव समास का उदाहरण कौन है ?
(A) पञ्चतंत्रम्
(B) अनुशिवम् 
(C) सपरिवार :
(D) गौरीशङ्करौ
51. ‘मातापितरौ का विग्रह क्या होगा ? 
(A) माता पिता च
(B) माता च पिता
(C) माता पिता
(D) माता च पिता च  
52. ‘अपादाने पञ्चमी’ सूत्र का उदाहरण है 
(A) वृक्षात् पत्राणि पतन्ति    
(B) अर्जुनस्य गोः चरति
(C) अन्नस्य हेतोः वसति
(D) छात्राः विद्यालये पठन्ति
53. कुण्डलाय हिरण्यम्। वाक्य के रेखांकित पद में कौन-सी चतुर्थी विभक्ति विधायक है 
(A) तादार्थे चतुर्थी 
(B) चतुर्थी सम्प्रदाने
(C) रूच्यर्थानां प्रीयमाणः
(D) स्पृहेरीप्सितः
54. ……नमः’ रिक्त स्थान की पूर्ति किस पद से होगी ?
(A) गणेशानम्
(B) गणेशाय 
(C) गणेशाः
(D) गणेशेषु
55. ‘भयात् कम्पते।’ वाक्य के ‘भयात्’ पद में पञ्चमी विभक्ति किस सूत्र में हुई है ?
(A) करणे तृतीया
(B) अनुक्तेकतरि तृतीया
(C) येनाङ्गविकार:
(D) भित्रार्थाणाम् भयहेतु
56. ‘भीत्रार्थानां भयहेतु:’ सूत्र का उदाहरण कौन-सा वाक्य है ? 
(A) वृक्षात् पत्राणि पतन्ति
(B) मोहनः उपाध्यायात् पठति
(C) गङ्गा हिमालयात् प्रभवति
(D) मृगः सिंहात् बिभेति ।
57. ‘येन’ किस शब्द का रूप है ?
(A) यत्
(B) य:
(C) या
(D) तत्
58. ‘युष्मद्’ शब्द के षष्ठी एकवचन का रूप कौन है ?
(A) युष्मत्
(B) तव
(C) त्वाम्
(D) युष्माकम्
59. ‘लतायाम्’ किस विभक्ति का रूप है ? 
(A) पञ्चमी
(B) षष्ठी
(C) सप्तमी 
(D) तृतीया
60. ‘तिष्ठति’ किस धातु का रूप है ? 
(A) तिष्ठ्
(B) तिष्ठ
(C) स्थ
(D) स्था
1. अधोलिखित गद्यांशों को पढ़कर उसपर आधारित प्रश्नों के उत्तर निर्देशानुसार दें— 
(अ) आतंकवादः आधुनिक विश्वस्य गुरुतमा समस्या अस्ति। संसारस्य प्रत्येकं देश आतंकवादेन येन केन प्रकारेण पीडितः अस्ति । आतंकवादः विनाशस्य सा लीला या विश्व प्रसितुम् तत्परा अस्ति। आतंकवादेन विश्वस्य अनेकानि क्षेत्राणि रक्त लिण्तानि सन्ति। अनेन अनेके निर्दोषाः जना: प्राणान् अत्यजन् । महिलाः विधवाः जाताः बालाश्च अनाथा: अभवन् । सर्वशक्तिमान अमेरिका देशोऽपि अनेन संतप्तः अस्ति। भारतं तु आतंकवादेन अनेकैः वर्षेः पीडितः वर्त्तते । आतंकवादे तु ते एव जनाः सम्मिलिताः सन्ति ये स्वार्थ पूर्तिम् कर्तुम् इच्छन्ति । संसारे च अशान्तेः वातावरणम् द्रष्टुम् कामयन्ते । शान्तीच्छुकैः देशै आतंकवादस्य राक्षसस्य विनाशाय मिलित्वा एव प्रयत्नाः समाधेयाः अन्यथा एषा समस्या सुरसामुखम् इब प्रतिदिनं वृद्धि यास्यति ।
(i) एकपदेन उत्तरत—
(क) आतंकवादः कस्य समस्या ? 
उत्तर- (क) विश्वस्य
(ख) आतंकवादः कस्य लीला ? 
उत्तर- (ख) विनाशस्य
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत— 
(क) आतंकवादेन विश्वस्य अनेकानि क्षेत्राणि कीदृशानि सन्ति ? 
उत्तर- (क) आतंकवादेन विश्व॑स्य अनेकानि क्षेत्राणि रक्त लिप्तानि सन्ति ।
(ख) आतंकवादे कीदृशाः जनाः सम्मिलिताः ? 
उत्तर- (ख) आतंकवादेन तु ते एव जनाः सम्मिलिता सन्ति ये स्वार्थ पूर्त्तिं कर्तुम् इच्छन्ति ।
(iii) अस्य गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकम् लिखत। 
उत्तर- शीर्षक: गुरुतमा समस्याः आतंकवादः
                                                                        अथवा
झाँसीनगरे दुर्गापूजा अवसरे मेलकम् आयोजनं भवति प्रतिवर्षे । एकदा एका पञ्चदशवर्षीया बालिका पित्रा सह मेलकं द्रष्टुं नगरं प्रति गच्छति स्म। सा चतुरमतिः धैर्यशालिनी च आसीत्। सा बाल्यकाले एव विविधासु विद्यासु पारङ्गता आसीत्। मार्गे एका नदी आसीत्। सा नौकया गच्छति स्म। नौकायाम् अनेके जनाः आसन्। नद्याम् एकः मकरः आसीत् । तत्र द्वौ जनौ तस्मात् मकरात् भीतौ जले पतितौ । तयोः मुखे भयस्य छाया आसीत्। सा अपि भीता आसीत्, परन्तु सा अचिन्तयत् – ‘तयोः जनयोः रक्षणं कथं करणीयम् ?’ सा जले अकूर्दत् तयोः च जनयोः हस्तौ गृहीत्वा नौकां प्रति आनयत् । सा तयोः रक्षणम् अकरोत् । सा साहसिनी बालिका लक्ष्मीबाई आसीत्। एतस्यै वीरबालायै नमः ।
(i) एकपदेन उत्तरत—
(क) बालिका केन सह मेलकं द्रष्टुम् अगच्छत् ? 
उत्तर- (क) पित्रा
(ख) बालिका कुत्र अकूर्दत् ?
उत्तर- (ख) जले
(ग) किं बालिका अपि भीता आसीत् 
उत्तर- (ग) आम्
(घ) मकरः कुत्र आसीत् ?
उत्तर- (घ) नद्याम्
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत—
(क) साहसिनी बालिका का आसीत् ? 
उत्तर- (क) साहसिनी बालिका लक्ष्मीबाई आसीत्।
(iii) अस्य गद्यांशस्य उपयुक्तं शीर्षकम् लिखत।
उत्तर- शीर्षक: ‘साहसिनी बालिका लक्ष्मीबाई’
(ब) वाल्मीकिः संस्कृतभाषायाः आदिकविः कथ्यते । पूर्वमस्य नाम रत्नाकरः आसीत् अयम् दस्युकर्मणां स्वजीवनं निर्वाहमकरोत् । एकदा ऋषयः हस्ते आपतन् । एष धनमयाचत् । तेऽवदनन्- किमेतस्मिन् पापकर्मणि तव परिवारस्य सदस्याः फलस्यापि सहभागिनः भविष्यन्ति? अयं तान रज्जुभि: बद्धवा स्वगृहमगच्छत् अपृच्छत् च परिवार सदस्यान् तमेव प्रश्नम् । तेऽवदन् “अस्माकं परिपालनं तव कर्त्तव्यम् न वयम् पापे सहभागिनः । एतेनास्य ज्ञानचक्षुषो उन्मीलिते। यदा ऋषयाज्ञया सः राम नाम अजपत् । तदाऽयं वाल्मीकैः परिवृतः अभवत्, वाल्मीकिः इति नाम्ना च प्रख्यातः अभवत् ।
(i) एकपदेन उत्तरत—
(क) कः दस्युकर्मण स्वजीवनस्य निर्वाहं करोस्ति स्म ? 
उत्तर- (क) रत्नाकार:
(ख) रत्नाकरस्य हस्ते के आपतन् ? 
उत्तर- (ख) ऋषय:
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत—
(क) कः रामनाममंत्रम् अग्रहीत् ? 
उत्तर- (क) वाल्मीकि रामनाममंत्रम् अग्रहीत् ।
(ख) कस्य नेत्रे कथं च उनमीलिते?
उत्तर- (ख) वाल्मीके: परिवारेण उत्तरेण तस्य नेत्रम् ज्ञान-चतुषा उन्मीलितम्।
                                                                          अथवा
कालिदासः मेघदूतं रचितवान्। मेघदूते मानसूनविज्ञानस्य अद्भुत् वर्णनम् अस्ति । मानसूनसमयः आषाढ़मासात् प्रारभते । श्याममेघान् दृष्ट्वा सर्वे जनाः प्रसन्नाः भवन्ति, मयूराः नृत्यन्ति च। मानसूनमेघाः सर्वेषां जीवानां कष्टम् अपहरन्ति । मेघानां जलं वनस्पतिभ्यः, पशुपक्षीभ्यः किं वा सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः जीवनं प्रयच्छति । मेघजलैः भूमेः उर्वराशक्तिः वर्धते । क्षेत्राणां सिञ्चनं भवति । गगने यदा-कदा इन्द्रधनुः अपि दृश्यते । वायुः शीतलः भवति । शुष्कभूमौ वर्षायाः बिन्दवः पतन्ति । भूमैः सुगन्धित वाष्पं निर्गच्छति। कदम्बपुष्पाणि विकसन्ति तेषु भमराः हरिणाः प्रसन्नाः भूत्वा इतस्ततः धावन्ति। चातकाः जलबिन्दून् पिबन्ति बलाकाः पंक्तिबद्धवा आकाशं उड्डीयन्ते । मेघदूते मेघः यक्षस्य संदेशं नयतु इति प्रार्थितः । अतः कालिदासः वायुमार्गस्य ज्ञानवर्धक वर्णनं करोति ।
(i) एकपदेन उत्तरत—
(क) मेघानां जलं प्राणिभ्यः किं प्रयच्छति ? 
उत्तर- (क) जीवनम्
(ख) भमराः कुत्र गुञ्जन्ति ? 
उत्तर- (ख) इतस्ततः
(ग) मेघदूतं कः रचितवान् ? 
उत्तर- (ग) कालिदासः
(घ) बलाकाः कथं आकाशे उड्डीयन्ते ? 
उत्तर- (घ) पंक्तिबद्धवा
(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत—
(क) भूमेः किं निर्गच्छति ?
उत्तर- (क) भूमेः सुगन्धितं वाष्पं निर्गच्छति।
                                                       संस्कृते पत्रलेखनम् (08 अङ्का: )
2. निम्नलिखित में से किन्हीं दो प्रश्नों के उत्तर दें—
प्रश्न- (i) प्रधानाध्यापक के पास शुल्क माफ करने के लिए एक आवेदन पत्र लिखें।
उत्तर- (i)
सेवायाम्

     प्रधानाचार्यः महोदयः
     राजकीयकृत उच्च विद्यालयः पाटलिपुत्रम् ।
महाशयः
सविनयं निवेदनं अस्ति यत् मम पिता सर्वकारे एकः चतुर्थ श्रेणी कर्मचारी मासिक आयः अतीव न्यूनः अस्ति । येन परिवारस्य निर्वाहः भवति । मम परिवारे माता, पिता द्वौ भ्रातरौ एका च भगिनी इति पञ्च सन्ति। अतः अहं भवन्तम् निवेदयामि यत् मम विकासादिशुल्कं क्षमापयतु ।
                                                                                                                                                   भवदीयः शिष्यः
तिथि : 17.02.2023                                                                                                                         गणेश रविदासः
प्रश्न- (ii) अपने विद्यालय का वर्णन करते हुए मित्र के पास पत्र लिखें। 
उत्तर- (ii)                                                                                                                                      पाटलिपुत्रात

                                                                                                                                              तिथि : 17.02.2023
प्रिय प्रत्यूषः
नमस्कारः ।
भवतः पत्रं प्राप्तम्। अहम् अधुना स्वविद्यालयस्य वर्णनं कर्तुम् इच्छामि। मम विद्यालयम् (विद्यालयः) अतीव शोभनम् (शोभनः) अस्ति। मम विद्यालये विशालं क्रीडाक्षेत्रम्। समृद्धः प्रयोगशाला सुन्दर पुस्तकालयः च अस्ति। उपप्राचार्यः अतीव कर्मठः सद्व्यवहारेण (सद्व्यवहारः) च अस्ति। अस्माकम् अध्यापकाः मनोयोगेन पाठयन्ति। सर्वे छात्राः अपि योग्याः सन्ति।
       विस्तारेण पुनः लेखिष्यामि।
                                                                                                                                                          तव मित्रम्
                                                                                                                                                              नवीनः
प्रश्न- (iii) विद्यालय में प्रवेश हेतु प्राचार्य को एक आवेदन पत्र लिखें। 
उत्तर- (iii)
सेवायाम्

   श्रीमान् प्राचार्य महोदयः,
   राजकीय उच्च विद्यालयः, कंकड़बाग, पटना
विषय : अष्टम् वर्गे प्रवेशार्थं आवेदनम्
महाशयः
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् अहं भवतः विद्यालये अष्टम् वर्गे प्रवेशं प्राप्तुम् इच्छामि। अस्मिन् वर्षे मया संत माइकेल विद्यालयात् सप्तम् वर्ग उत्तीर्णाः जातः । मम पितुः गत सप्ताहे स्थानान्तरणं जातम् । भवतः विद्यालयः अध्यापने अग्रणीः वर्तते। अस्मिन् विद्यालये प्रवेश ग्रहणस्य मम तीव्रा अभिलाषाः अस्ति। भवान् प्रवेशं दत्वा मयि अनुग्रहम् करोतु। भवतः महतीः कृपा भविष्यति ।
                                                                                                                                                     भवताम् शिष्यः
तिथि : 17.02.2023                                                                                                                                  सुरेशः
प्रश्न- (iv) ग्रीष्मावकाश में आप शैक्षणिक यात्रा पर जा रहे हैं। यात्रा व्यय के लिए 1500 रुपये भेजने के लिए पिताजी को पत्र लिखें।
उत्तर- (iv)                                                                                                                                     पाटलिपुत्रतः

                                                                                                                                              तिथि : 17.02.2023
पूज्य पितृणां,
चरणयोः प्रणामाः ।
सविनयं निवेदयामि यत् मम वार्षिक परीक्षा समाप्ता। मम उत्तर पत्राणि शोभनानिक अभवन् । अस्मिन् ग्रीष्मावकाशे अहं गृहं न आगमिष्यामि, यतः विद्यालयेन एकस्याः शैक्षाणिक यात्रायाः प्रबन्ध कृतः अस्ति। एषा राजगृहं दर्शनाय आयोजिता अस्ति। यात्रा अनुमतिपूर्वकं यात्रा व्यय हेतु पञ्चदश शतानि रुप्यकानि प्रेषयन्तु भवन्तः । शेषं सर्वं कुशलम् । कृपया मम जनन्ये अग्रजाय च सादरं प्रणामा: निवेद्या भवद्भिः ।

                                                                                                                                               भवदीयः प्रिय पुत्रः
                                                                                                                                               अंशुमान भास्करः
                                                          अनुच्छेद लेखनम् (07 अङ्का:)
3. अधोलिखित में से किसी एक विषय पर संस्कृत में सात वाक्यों का अनुच्छेद लिखें—
(क) वसंतऋतुः       (ख) दीपावली अथवा दीपोत्सवः
(ग) पुस्तकालयः     (घ) अस्माकं बिहारराज्य:
(ङ) सरस्वती पूजा
उत्तर- 3.                                                    (क) वसन्तऋतु:

वसन्त ऋतुः हिन्दुजनां कृते महत्त्वपूर्णम् अस्ति। एषः ऋतुः ऋतुनां राजा कथ्यते। अस्मिन् समये न अधिकं उष्णता न अधिकं शैत्यता भवति। वायुः मन्दं मन्दं चलति । वृक्षाः विविधैः कुसुमैः आच्छादिताः भवन्ति। अस्मिन् ऋतौ एव सरस्वतीपूजा, होली पर्व च आनन्देन सह जनाः मन्यन्ते । प्रकृतेः सर्वाणि वस्तूनि नूतनं रूपं धारयन्ति।
                                                                (ख) दीपोत्सव:
दीपानां उत्सवः दीपोत्सवः कथ्यते । दीपावली नाम पर्व ज्योतिर्मयं पर्व । वर्तते। पर्वेदं कातिक्याम् अमावस्याम् भवतीति सा दीपावली नाम्ना आख्यायते। राम: लंका जित्वा यदा अयोध्याम् आगच्छत् तदा अवधवासिनः दीपान् प्रज्वाल्य प्रकाशम् उत्सवैश्च अकुर्वन्। अतएव परंपरा क्रमेण प्रतिवर्षम् भारतवासिनः दीपावल्या आयोजनं कुर्वन्ति। अस्मिन् अवसरे जनाः गृहं अलङ्करणं कुर्वन्ति। रात्रों गणेश-लक्ष्मी पूजनं कुर्वन्ति ।
                                                               (ग) पुस्तकालयः
पुस्तकालय महत्ता को न जानाति? पुस्तकानाम् आलयः पुस्तकालयः कथ्यते। अत्र विशेषरूपेण छात्राणां कृते, शिक्षकाणां कृते च विविधानि पुस्तकानि भवन्ति । पुस्तकालयस्य प्रकारः त्रयम् – सार्वजनिकं पुस्तकालयः, व्यक्तिगत पुस्तकालयः, विद्यालयीय पुस्तकालयः च । विद्यालयानाम् अंगः भवति विद्यालयीय पुस्तकालयः । ये छात्राः निर्धनाः सन्ति, तेषां कृते तु अति उपयोगी भवति । व्यक्तिगत पुस्तकालयः, सार्वजनिक पुस्तकालयः अपि अध्ययनार्थं लाभकारी।
                                                              (घ) अस्माकं बिहारराज्य:
अस्माकं प्रान्तस्य (राज्यस्य) नाम बिहारः अस्ति। अस्य राज्यस्य राजधानी पाटलिपुत्रनगरम् अस्ति। अस्य प्रान्तस्य प्राचीनकाले राजधानी राजगृहम् आसीत् यत्र उष्णकुण्डः प्रसिद्धः अस्ति। अयं राज्यः कृषिप्रधानः ग्रामप्रधानः चास्ति । धार्मिक दृष्ट्या एषः राज्यः अतिमहत्त्वपूर्णः अस्ति। अस्मिन् राज्ये राजगृहम्, पावापुरी, वैशाली, बोधगया, सासारामः, हरिहरक्षेत्रम्, यामी, करौंटा चेति प्रसिद्धानि तीर्थस्थानानि सन्ति । अस्य राज्यस्य सम्प्रति सम्यक् विकासः भवति।
                                                             (ङ) सरस्वती पूजा
माघमासे शुक्लपक्षे पञ्चान्यां तिथौ वसन्तपंचमी श्रीपंचमी व। कथ्यते यस्मिन् दिवसे विद्यादेवी सरस्वत्याः पूजनोत्सवः आयोज्यते । सर्वे विद्यानुरागिणः, छात्रा, शिक्षकः शिक्षिकाश्च सरस्वत्याः पूजां कुर्वन्ति । सा देवी वीणात्पुस्तकधारिणी अपि कथ्यते। नीर-क्षीर विवेकी हंसः तस्याः वाहनम् । अस्याः देव्याः प्रभावेण मानवेषु सत्यासत्य-निर्णयं भवति। अतएव विद्यादीनां प्राप्तये अस्मिन् पर्वणि भगवत्याः सरस्वत्याः देव्याः पूजा कर्तव्या एवं।
4. निम्नलिखित में से किन्हीं छः वाक्यों का अनुवाद संस्कृत में करें।
प्रश्न- राजा ब्राह्मण को गाय देता है। 
उत्तर-  राजा ब्राह्मणाय गां ददाति ।
प्रश्न-  राम एक आँख का काना है। 
उत्तर- रामः अक्ष्णा काणः अस्ति।
प्रश्न- तुम्हें मिठाई अच्छी लगती है। 
उत्तर-  तुभ्यम् मिष्टान्नं रोचते।
प्रश्न- भगवान् के बिना सुख नहीं है। 
उत्तर- भगवन्तं/भगवता/भगवतात् बिना सुखं नास्ति ।
प्रश्न- पटना बिहार की राजधानी है। 
उत्तर- पाटलिपुत्र: बिहारस्य राजधानी अस्ति।
प्रश्न- सीता राम की पत्नी थी । 
उत्तर- सीता रामस्य पत्नी आसीत् ।
प्रश्न- पटना गंगा के किनारे अवस्थित है। 
उत्तर- पाटलिपुत्र: गंगाया तीरे अवस्थितः अस्ति ।
प्रश्न- पटना का संग्रहालय दर्शनीय है। 
उत्तर- पाटलिपुत्रस्य संग्रहालयः दर्शनीयः अस्ति।
प्रश्न-  हमें व्याकरण पढ़ना चाहिए।
उत्तर- वयं व्याकरण पठेम।
प्रश्न-  राम लक्ष्मण एवं सीता के साथ वन गये । 
उत्तर- राम लक्ष्मणेन सीतया च सह वनम् अगच्छत् ।
प्रश्न-  गंगा हिमालय से निकलती है।
उत्तर- गङ्गा हिमालयात् निःसरति ।
प्रश्न- कालिदास संस्कृत के कवि थे।
उत्तर- कालिदासः संस्कृतस्य कविः आसीत् ।
                                                          लघुउत्तरीय प्रश्नाः (16 अङ्का:)
5. निम्नलिखित में किन्हीं आठ प्रश्नों के उत्तर दें—
प्रश्न- आधुनिक संस्कृत लेखिक पण्डिता क्षमाराव के बारे में लिखें। 
उत्तर- संस्कृत साहित्य में आधुनिक समय की लेखिकाओं में पण्डिता क्षमा राव अत्यंत प्रसिद्ध है। उन्होंने अपने पिता शंकर पाण्डुरंग पंडित की विदुता पर जीवन चरित ‘शंकर चरितम्’ की रचना की। वे गाँधी- दर्शन से प्रभावित थीं। उन्होंने सत्याग्रहगीता, मीरालहरी, कथामुक्तावली, विचित्र परिषद् यात्रा, ग्रामज्योति इत्यादि अनेक गद्य-पद्य ग्रंथों की रचना की।
प्रश्न-  लेखक धार्मिक दृष्टिकोण से पटना के विषय में क्या कहना चाहते हैं ?
उत्तर- लेखक का कहना है कि पटना प्राचीनकाल से ही धार्मिक नगर रहा है। आज भी नगर की पालिका देवी पटनदेवी के नाम से पूजी जाती है। सिक्खों के लिए पूजनीय स्थल विश्वप्रसिद्ध गुरुद्वारा यहीं अवस्थित है तथा प्राचीन काल में यहाँ के लोग आनंदमग्न होकर ‘कौमुदी महोत्सव का आयोजन आज के दूर्गापूजा की भाँति करते थे।
प्रश्न- सिख सम्प्रदाय के लोगों के लिए पटना क्यों महत्वपूर्ण हैं ?
उत्तर- सिख संप्रदाय के लोगों के लिए पटना नगर में पूजनीय स्थल अवस्थित है। यहाँ उनके दसवें गुरु गोविंद सिंहजी का जन्म स्थान है। यह स्थल गुरुद्वारा के नाम से जाना जाता है। देश-विदेश से सिख संप्रदाय वाले लोगों के अलावा अन्य संप्रदाय वाले तीर्थयात्री भी यहाँ दर्शन के लिए आते हैं। गुरु गोविन्द सिंह की जयंती बड़ी धूमधाम से मनाई जाती है।
प्रश्न- भारतमहिमा पाठ का क्या उद्देश्य है ? 
उत्तर- भारतमहिमा पाठ में पौराणिक और आधुनिक पद्य संकलित है। इन सभी पद्यों का उद्देश्य भारत और भारतीयों की विशेषताओं का वर्णन करना है। इनमें भारत की सुंदरता एवं भव्यता और भारतीयों की देशभक्ति आदि की ओर पाठक का ध्यान आकर्षित किया गया है।
प्रश्न- मंदाकिनी की शोभा का वर्णन करें। 
उत्तर- जब वनवास काल में श्रीराम सीता और लक्ष्मण के साथ चित्रकूट जाते हैं तब मंदाकिनी की प्राकृतिक सुषमा से बहुत ही प्रभावित हो जाते हैं। ऊँची कछारों वाली इस नदी की रमणीयता को देखकर सीता से कहते हैं कि यह नदी प्राकृतिक उपादानों से संकलित चित्र को आकर्षित कर रही है। रंग-बिरंगी छटावाली यह हंसों द्वारा सुशोभित है एवं इसके निर्मल जल में ऋषिगण स्नान करते हैं।
प्रश्न- मनुष्य को प्रकृति से क्यों लगाव रखना चाहिए ? 
उत्तर- प्रकृति ही मनुष्य को पालती है, अतएव प्रकृति को शुद्ध होना चाहिए। यहाँ महर्षि वाल्मीकि प्रकृति के यथार्थ रूप का वर्णन करके मनुष्य को लगाव रखने का संदेश देते हैं। इससे हमारा जीवन सुखमय एवं आनंदमय होगा।
प्रश्न- कर्मवीर कथा से क्या शिक्षा मिलती है? 
उत्तर- जो अपनी निष्ठा परिश्रम (उद्यम), सेवाभाव एवं समर्पपूर्वक कार्य करता है, वह कर्मवीर कहलाता है। जो अभावग्रस्त जीवन जीता हुआ भी सद्गुरु के मार्गदर्शन में शिक्षा ग्रहण करता है, वह उच्च पद को प्राप्त करता है। कर्मवीर कथा से यही शिक्षा मिलती है कि लक्ष्य के प्रति सत्यनिष्ठा, परिश्रम और समर्पण भाव से उच्च पद की प्राप्ति होती है।
प्रश्न- अलसकथा पाठ में किस पर चर्चा की गयी है ? 
उत्तर- ‘अलस कथा’ शीर्षक पाठ में चर्चा की गयी है कि आलसी जीवन जीने की कला का कैसे निर्वहन करते हैं? इस्ट लाभ के लिए मेहनती भी आलसी का रूप लेकर पहुँचने लगते हैं। मिथिला की बात कौन कहे अन्य प्रदेशों के भी आलसी आने लगते हैं। तभी तो कहा गया है- सजातीनां सुखं दृष्ट्वा के न धावन्ति जन्तवः ।
प्रश्न- विजयनगर राज्य में ‘भाषा’ क्या स्थिति थी ?
उत्तर- विजयनगर राज्य के राजाओं ने संस्कृतसाहित्य के संरक्षण के लिए जो प्रयास किए थे वे सर्वविदित हैं। उनके अंतःपुर में भी संस्कृत-रचना में कुशल रानियाँ हुईं। इनमें कम्पण राय की रानी गङ्गादेवी तथा अच्युताराय की रानी तिरुमलाम्बा प्रसिद्ध हैं। इन दोनों रानियों की रचनाओं में समस्त पदावली और ललित पद-विन्यास दिखाई देता है। इससे संस्कृत-गद्य शोभित होता है।
प्रश्न-  देवव्रत की क्या प्रतिज्ञा थी ? 
उत्तर- देवव्रत ने प्रतिज्ञा की कि मैं आजीवन ब्रह्मचर्यव्रत रखूँगा। सत्यवती का पुत्र ही राज्याधिकारी होगा। इस प्रतिज्ञा के होने से ही धीवर ने अपनी पुत्री सत्यवती का विवाह देवव्रत के पिता शान्तनु के साथ करने का निश्चय किया।
प्रश्न-  शास्त्र मनुष्यों को किन-किन चीजों का बोध कराता है ?
उत्तर- शास्त्र मनुष्यों को कर्तव्य और अकर्तव्य का बोध कराता है। कृत्रिम शास्त्र, अर्थात ऋषियों द्वारा लिखे गए शास्त्र तथा वेदरूप शास्त्र, अर्थात ईश्वरप्रदत्त शास्त्र का भी बोध कराता है। ‘रामायण’ कृत्रिम शास्त्र तथा ‘वेद’ वेदरूप शास्त्र है। इसके अतिरिक्त शास्त्र वेदाङ्ग तथा दर्शन एवं वैज्ञानिक शास्त्रों का भी बोध कराता है।
प्रश्न- ‘विश्वशान्तिः’ पाठ का मुख्य उद्देश्य क्या है ?
उत्तर- विश्वशांति पाठ में वर्तमानकालिक अशांति को दूर करने के लिए में शांति का मार्ग बताया गया है। आज जहाँ विश्व में द्वेष, घृणा, अविश्वास और आतंकवाद व्याप्त है वहाँ अशांति फैल रही है जिसे प्रेम और भाईचारे से दूर किया जा सकता है। इस पाठ का मुख्य उद्देश्य यही है।
हमसे जुड़ें, हमें फॉलो करे ..
  • Telegram ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
  • Facebook पर फॉलो करे – Click Here
  • Facebook ग्रुप ज्वाइन करे – Click Here
  • Google News ज्वाइन करे – Click Here

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *